Kökünden Bardağa: Çay İsmi Nereden Geliyor?

Kendinizi çay insanı mı yoksa kahve insanı olarak mı nitelendirirsiniz? Açıkçası ben ve büyük ihtimalle bu yazıyı okuyan siz, ikimiz de çay insanlarıyız. Çayların bütün versiyonlarını çok seviyorum ve sıklıkla tüketiyorum.

Peki, dünyada, bizim çay olarak nitelendirdiğimiz bitkisel içeceğin sadece iki farklı karşılığı olduğunu biliyor muydunuz? te ve cha(i). Eğer bilmiyorsanız, gelin birlikte çayı– veya te(a)’yi dökelim.

Çin’den gelen çay (chai) veya te varyasyonlarından hangisinin kullanıldığı, o kültürün çay ile nasıl tanıştığının tarihçesini anlatır. Çince’nin çoğu lehçesi, örneğin Mandarin, Gan ve Hakka; kelimenin ismi “cha(i)” biçimindeyken; Çin’in güneydoğu kıyısındaki Min lehçeleri ise çaya “teh” der. Bu iki farklı telaffuz, zamanla dünyanın çeşitli dillerine ayrı ayrı yollarla yayılmıştır.

Çin’in güneydoğusunda yer alan Xiamen (Amoy) ve Quanzhou limanları vasıtasıyla çay ile tanışan ülkeler, çay için genellikle “teh” ve varyasyonlarını kullanırlar. Avrupa dillerinde de çoğunlukla teh varyasyonunun kullanılma sebebi budur; Batı Avrupalı tüccarlar Güney Çin’deki limanları gemi ile daha yakın olduğundan daha sık kullanmışlardır.

Günümüzün Çin’inde Konuşulan Diller ve Lehçeler

“Cha(i)” sözcüğü ise Çin’in farklı bölgelerinden köken alır. “Cha” telaffuzu, özellikle Portekizlilerle temasın yoğun olduğu Guangzhou çevresindeki Kantonca “tsa” telaffuzundan ve Hong Kong ile Makao limanlarından gelmiş olduğu düşünülmektedir. Avrupa’nın batısında “cha” telaffuzuna sadece Portekizliler sahiptir. Portekiz, bu kelimeyi 16. yüzyılda Hindistan’a da taşımıştır. İngilizler de çay ile Portekiz aracılığı ile tanışmıştır, ama çay için kullanılan kelime farklıdır. Genellikle, İngilizce tea kelimesinin; Fransız ve Hollandalı tüccarların getirdiği te kelimesinden geldiği öne sürülmektedir.

Çayın İngilizce karşılığını açıklayan ve iki teoriye de bir alternatif sunan eğlenceli bir efsaneye göre ise, Londra’ya Portekiz’den taşınan sandıkların üzerinde “Transporte de Ervas Aromaticas (T.E.A)” (Aromatik Otların Taşınması) yazdığından, çayı ilk defa Portekizliler vasıtasıyla deneyen İngilizler, bu bitkiye tea demeye başlamışlardır.

Aynı efsanenin daha basit bir versiyonuna göre ise, Portekiz’den gelen çay kutularının üstünde sadece Transporte kelimesinin T’si yazdığından, İngilizler yeni gelen bu bitkiye ilk başta “t” olarak okumuşlardır. Zaman içinde ise yazılı dilde t harfi zamanla tea’ye dönmüştür.

Türkçe çay kelimesinin kökeni ise bitkinin Kuzey Çin’deki telaffuzu olan chá’ya dayanmaktadır. Bu biçim kara yoluyla Orta Asya ve İran’a geçmiş, burada Farsça “-yi” ekiyle birleşmiş ve oradan Rusça, Arapça, Türkçe gibi dillere yayılmıştır. Aynı zamanda, Güneydoğu ve Doğu Avrupa’daki diğer ülkelerin çay telaffuzu da büyük ölçüde cha(i) ve türevleridir.

Artık çay için kullanılan kelimelerin kısa tarihçesini bildiğinize göre, en yakın zamanda birlikte çay içtiğiniz insanlara anlatmanızı öneriyorum! Ben olsam ilginç bulurdum. Aşağıda ise kaynakçayı siz okurlara bırakıyorum, hem etimoloji hem de çay ilginizi çekiyor ise beğenebileceğiniz kitaplar ve kısa makaleler mevcut!

Daha fazla etimoloji için Radyo Bilkent’i takipte kalın; içinizden ve Çin’den gelen sesi dinleyin!

Kaynakça

The True History of Tea - Victor H. Mair, Erling Hoh, Thames and Hudson Limited, 2012

Avrupa dillerine çay nasıl geldi?

https://jakubmarian.com/tea-in-european-languages-map/

İngiltere’ye çay nasıl geldi?

https://www.bbc.com/travel/article/20170823-the-true-story-behind-englands-tea-obsession

Türkiye’ye çay nasıl geldi?

https://www.researchgate.net/publication/286687612_Turkish_tea_culture_and_its_products